Ticari Sözleşmelerde Mücbir Sebep (Force Majeure) Hükümleri
Ticari sözleşmelerin temelini, taraflar arasındaki irade beyanları ve bu beyanlara dayalı borçlar oluşturur. Ancak bazı öngörülemez ve önlenemez durumlar ortaya çıktığında tarafların sözleşmeden doğan yükümlülüklerini yerine getirmesi imkânsız hâle gelebilir. İşte bu noktada mücbir sebep (force majeure) kavramı devreye girer. Hem ulusal hukukta hem de uluslararası sözleşme uygulamalarında yer bulan bu kavram, tarafların iradesi dışında gelişen ve sözleşmeye etkisi kaçınılmaz olan olayları tanımlar.
Bu yazıda, mücbir sebep hükümlerinin ticari sözleşmelere etkisi, hukuki dayanakları, uygulamadaki örnekleri ve tarafların sorumluluğuna etkisi kapsamlı şekilde ele alınacaktır.
Mücbir Sebep Nedir?
Mücbir sebep, sözleşme taraflarının kontrolü dışında gelişen, öngörülemeyen ve kaçınılması mümkün olmayan bir olay nedeniyle taraflardan birinin ya da her ikisinin sözleşmeden doğan yükümlülüklerini yerine getirememesine yol açan durumlardır.
Tipik Mücbir Sebep Olayları:
- Doğal afetler (deprem, sel, fırtına, yangın vb.)
- Savaş ve iç karışıklıklar
- Salgın hastalıklar (örneğin COVID-19)
- Hükümet kararları, yasaklar, ambargolar
- Grev, lokavt, kitlesel iş bırakma eylemleri
- Siber saldırılar veya kritik altyapı arızaları
Türk Hukukunda Mücbir Sebep
Türk hukukunda mücbir sebep kavramı, doğrudan tanımlanmış bir kavram olmasa da çeşitli yasa hükümlerinde dolaylı biçimde düzenlenmiştir. Özellikle Türk Borçlar Kanunu (TBK)’nda yer alan bazı hükümler mücbir sebep kavramının uygulanmasına olanak tanır:
- TBK m. 136: İfa imkânsızlığı
- TBK m. 138: Aşırı ifa güçlüğü (clausula rebus sic stantibus)
- TBK m. 112: Borçlunun kusursuzluğunun ispatı halinde sorumsuzluk
Bu hükümler uyarınca borçlu, mücbir sebep nedeniyle edimini yerine getiremiyorsa, sorumluluktan kurtulabilir.
Sözleşmelerde Mücbir Sebep Klozları
Ticari sözleşmelerde tarafların iradeleri doğrultusunda mücbir sebep durumlarına ilişkin özel hükümler (klausüller) düzenlenebilir. Bu hükümler genellikle aşağıdaki unsurları içerir:
- Mücbir sebep olaylarının tanımı
- Tarafların bu durumda yükümlülüklerinden geçici veya kalıcı olarak muaf tutulması
- Bildirim yükümlülüğü (örneğin olaydan itibaren 10 gün içinde yazılı bildirim)
- Mücbir sebep süresinin aşılması halinde fesih hakkı
Örnek Mücbir Sebep Maddesi:
“Taraflardan herhangi biri, doğal afet, savaş, hükümet kararı, grev, salgın hastalık ve benzeri öngörülemeyen ve kontrolü dışındaki nedenlerle yükümlülüklerini yerine getirememesi hâlinde, bu durumu diğer tarafa yazılı olarak derhal bildirecektir. Mücbir sebep hâlinin 30 günü aşması durumunda taraflardan her biri sözleşmeyi feshetme hakkına sahiptir.”
Mücbir Sebebin Etkileri
1. Sözleşme Yükümlülüğünün Askıya Alınması
Mücbir sebep, edimin geçici olarak yerine getirilememesine yol açıyorsa sözleşme geçici olarak askıya alınabilir.
2. Sözleşmenin Sona Ermesi
Eğer mücbir sebep durumu uzun süre devam ediyorsa ve edimin yerine getirilmesi artık mümkün değilse, sözleşme sona erebilir.
3. Tazminat Sorumluluğunun Kalkması
Borçlu, mücbir sebep nedeniyle sözleşmeyi ifa edememişse ve olay üzerinde hiçbir etkisi veya kusuru yoksa, TBK’ya göre tazminat sorumluluğundan kurtulabilir.
Uygulamada Örnekler
COVID-19 Pandemisi
Pandemi döneminde birçok ülkede karantina, ulaşım yasağı ve üretim kısıtlamaları uygulandı. Bu durum, tedarik zincirlerinde aksamalara ve yükümlülüklerin yerine getirilememesine neden oldu. Birçok sözleşmede pandemi açıkça mücbir sebep sayılmamıştı, ancak mahkemeler olayı mücbir sebep olarak değerlendirdi.
Uluslararası Ticarette Mücbir Sebep
CISG (Milletlerarası Mal Satımına İlişkin Sözleşmeler Hakkında Birleşmiş Milletler Antlaşması) madde 79’da mücbir sebep benzeri bir düzenleme bulunmaktadır. Ayrıca ICC Force Majeure Clause 2020, birçok uluslararası sözleşmede referans olarak kullanılmaktadır.
Tarafların Dikkat Etmesi Gereken Hususlar
- Sözleşmelere açık ve net mücbir sebep hükümleri eklenmelidir.
- Hangi olayların mücbir sebep sayılacağı detaylı tanımlanmalıdır.
- Olayın etkisi ve süresi açıkça belirlenmelidir.
- Mücbir sebep durumunda yapılacak bildirimler yazılı ve delilli şekilde yapılmalıdır.
- Olayın öngörülemez ve önlenemez olması ispatlanmalıdır.
Özetle
Ticari ilişkilerde öngörülemeyen krizlerin ve olağanüstü durumların etkisi büyük olabilir. Bu nedenle sözleşmelere eklenecek etkili ve detaylı mücbir sebep hükümleri, hem taraflar arası güvenin tesisi hem de hukuki sorumluluğun net olarak belirlenmesi açısından hayati öneme sahiptir. Tarafların kontrolü dışında gelişen olaylar karşısında haklarını ve yükümlülüklerini koruyabilmeleri için, hem ulusal mevzuata hem de uluslararası normlara uygun düzenlemeler yapılması şarttır. İyi hazırlanmış bir mücbir sebep maddesi, sadece kriz anlarında değil, ticari itibarın korunmasında da etkili bir araçtır.
Anahtar Kelimeler: mücbir sebep, force majeure, ticari sözleşme, borçlar hukuku, ifa imkânsızlığı, tazminat sorumluluğu, Türk Borçlar Kanunu, COVID-19, sözleşme feshi, ICC Force Majeure Clause