Yapay Zekânın Adalette Karar Destek Sistemleri: Ceza Hukuku ve Yapay Zeka

Dijitalleşen Adaletin Yeni Unsuru: Yapay Zeka

Yapay zekâ (YZ), hukuk sistemlerinde karar alma süreçlerine giderek daha fazla entegre edilen teknolojilerden biridir. Özellikle karar destek sistemleri yoluyla hâkim, savcı ve avukatların ceza hukukunda daha hızlı, analitik ve tutarlı değerlendirmeler yapmasına katkı sağladığı görülmektedir. Bununla birlikte, ceza hukukunun temel ilkeleri olan kanunilik, kusur sorumluluğu, suçun şahsiliği gibi prensiplerle bu teknolojilerin nasıl uyum sağlayacağı önemli bir tartışma alanıdır.

Karar Destek Sistemleri ve YZ Uygulamaları

Karar destek sistemleri, insan yargıçların yerini almayı değil, onların analiz gücünü desteklemeyi amaçlayan bilişim altyapılarıdır. YZ tabanlı sistemler, geçmiş yargı kararları, suç profilleri, mevzuat metinleri, emsal içtihatlar ve istatistiksel veriler üzerinden karar tahmin modelleri oluşturabilir.

Ceza Hukukunda Kullanım Alanları

• Tutuklama ve tahliye değerlendirmesi: Suçun ağırlığı, failin geçmişi, kaçma riski gibi verileri dikkate alarak tutuklamanın gerekliliği analiz edilebilir.
• Ceza miktarı hesaplaması: Suçun niteliğine, taksir/kasıt durumuna, indirim sebeplerine göre otomatik öneri sunulabilir.
• Yargı içtihatlarına dayalı karar tahmini: Belirli bir olay örgüsüne benzer davalarda geçmişte verilen kararları analiz ederek tutarlılık sağlanabilir.
• Risk skorlaması (Recidivism): Yeniden suç işleme riski istatistiksel modelleme ile değerlendirilebilir (örneğin ABD’de kullanılan COMPAS sistemi).
• Suç örüntüsü analizi: Büyük veri analitiği ile organize suç yapılarının ya da siber saldırıların dijital ayak izleri tespit edilebilir.

Hukuki İlkeler ve Etik Kaygılar

Ceza hukukunda yapay zekâ kullanımı birçok hukuksal ve etik tartışmayı da beraberinde getirir:

1. Kanunilik İlkesi

Ceza hukukunda suç ve ceza ancak kanunla belirlenebilir. Bu nedenle yapay zekânın, algoritmik olarak kendi kararlarını oluşturması değil, mevzuata sadık kalması şarttır.

2. Kusur Sorumluluğu ve Şahsilik

Yapay zekâ sistemleri bireyin iç dünyasını, kasıt ya da taksir derecesini tam olarak değerlendiremez. Suçun öznel unsurlarına dair analizlerde insan yargıcın önemi korunmalıdır.

3. Şeffaflık ve Denetlenebilirlik

Karar destek sistemlerinin algoritmalarının açıklanabilir ve denetlenebilir olması gerekir. Aksi halde “kara kutu” kararlar yargı bağımsızlığını zedeleyebilir.

4. Adil Yargılanma Hakkı

YZ destekli analizlerin, sanık ya da müdafi tarafından itiraz edilebilir ve sorgulanabilir olması, adil yargılanma hakkının bir gereğidir.

5. Ayrımcılık Riski ve Veri Önyargısı

YZ sistemleri, geçmiş yargı verilerini kullanarak eğitim alır. Bu verilerde ırksal, cinsiyet temelli veya sınıfsal önyargılar varsa, yapay zekâ da bu hatalı örüntüleri çoğaltabilir.

Mevzuat ve Uluslararası Düzenlemeler

Türkiye’de henüz ceza yargılamasında yapay zekâ kullanımına dair özel bir yasal çerçeve bulunmamaktadır. Ancak aşağıdaki düzenlemeler ve belgeler YZ’nin hukuk sistemlerine entegrasyonunu yönlendirmektedir:

• Avrupa Konseyi Yapay Zekâ ve İnsan Hakları Tavsiyesi (2019)
• OECD Yapay Zekâ İlkeleri (2019)
• AB Yapay Zekâ Yasası Taslağı (AI Act)
  Yüksek riskli sistemler arasında “adalet sistemlerinde kullanılan yapay zekâ” yer almakta ve özel denetim yükümlülüğü öngörülmektedir.

Türkiye’de ise Adalet Bakanlığı 2021 yılında “Yapay Zekâ Strateji Belgesi” yayımlamış, YZ’nin mahkemelerde kullanımıyla ilgili pilot projeler başlatmıştır (örneğin Ulusal Yargı Ağı Projesi – UYAP içinde karar destek modülleri).

Gelecek Perspektifi: İnsan-Makine İş Birliği

YZ, ceza hukukunda insan karar vericilerin yerini almayacak, yardımcı bir analiz aracı olmaya devam edecektir. Ancak bu araçların etkinliği; hukuka uygunluk, şeffaflık, etik standartlara bağlılık ve insan denetimi ile mümkün olacaktır.

Özellikle;

• Hâkimlerin karar verirken algoritmik önerilere aşırı güvenmesi (automation bias),
• Savunma hakkının algoritmik eşitsizliklerle zedelenmesi,
• Yargı bağımsızlığının teknoloji şirketlerinin yazılım protokollerine bağımlı hale gelmesi,
  önümüzdeki dönemin temel sorunları olacaktır.

Anahtar Kelimeler: ceza hukuku, yapay zekâ, karar destek sistemi, algoritmik adalet, dijital yargı, kanunilik ilkesi, adil yargılanma hakkı, hukukta yapay zekâ, UYAP, ceza yargısı ve teknoloji

Uyarı: Bu metin bilgilendirme amaçlıdır. Yapay zekâ sistemlerinin ceza yargısında kullanımıyla ilgili güncel hukuki çerçeve ve uygulamalar için akademik kaynaklara ve yasal danışmanlara başvurulması önerilir.