Deniz Hukuku Ve Uluslararası Anlaşmalar
Deniz hukuku, denizlerin kullanımını, deniz yetki alanlarının belirlenmesini, gemi işletmeciliğini, deniz çevresinin korunmasını ve deniz ticaretini düzenleyen çok disiplinli bir uluslararası hukuk alanıdır. Özellikle deniz sınırları, kıta sahanlığı, münhasır ekonomik bölge gibi konularda ülkeler arasında hak ve yetki paylaşımı büyük ölçüde uluslararası anlaşmalarla belirlenmiştir. Bu alanın temel çerçevesi ise 1982 tarihli Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (BMDHS) ile çizilmiştir.
Deniz Hukukunun Kapsamı
Deniz hukuku üç temel alanda incelenir:
- Kamusal Deniz Hukuku: Devletlerin deniz alanlarındaki egemenlik ve yetkilerini düzenler.
- Özel Deniz Hukuku: Ticari deniz taşımacılığı, gemi sicili, kaptanın sorumluluğu gibi özel hukuk ilişkilerini kapsar.
- Uluslararası Deniz Hukuku: Devletlerin deniz alanlarındaki karşılıklı hak ve yükümlülüklerini belirler.
Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (BMDHS)
1. Sözleşmenin Genel Özellikleri
- 1982’de kabul edilmiş, 1994’te yürürlüğe girmiştir.
- Günümüzde 160’tan fazla ülke tarafından imzalanmıştır.
- Türkiye, sözleşmeyi imzalamamış ancak birçok hükmünü teamül hukuku olarak fiilen uygulamaktadır.
2. Yetki Alanları ve Sınıflandırmalar
BMDHS kapsamında deniz alanları şu şekilde sınıflandırılır:
- İç Sular: Tam egemenlik hakkı devlete aittir (örnek: körfezler, haliçler).
- Karasuları (12 mil): Devlet, sınırlı geçiş hakkı tanımakla birlikte egemenlik hakkına sahiptir.
- Bitişik Bölge (24 mil): Gümrük, vergi, sağlık ve güvenlik kontrolleri yapılabilir.
- Münhasır Ekonomik Bölge – MEB (200 mil): Devlet, doğal kaynakları işletme hakkına sahiptir.
- Kıta Sahanlığı: Deniz tabanı ve altındaki kaynaklara ilişkin haklar içerir.
- Açık Denizler: Hiçbir devletin egemenliğinde değildir; serbest kullanım esastır.
Uluslararası Deniz Hukukunu Şekillendiren Anlaşmalar
1. 1958 Cenevre Deniz Hukuku Sözleşmeleri
BMDHS öncesi temel çerçeveyi çizen dört ayrı sözleşmedir:
- Karasuları ve Bitişik Bölge
- Açık Deniz
- Balıkçılık ve Açık Denizlerin Canlı Kaynakları
- Kıta Sahanlığı
2. 1982 BMDHS (UNCLOS)
Tüm bu konuları tek bir metinde toplayan, bağlayıcı nitelikte ve kapsamlı bir sözleşmedir. Deniz hukukunun “anayasası” olarak kabul edilir.
3. IMO Sözleşmeleri (Uluslararası Denizcilik Örgütü)
- Gemi güvenliği (SOLAS),
- Deniz kirliliğinin önlenmesi (MARPOL),
- Denizde can emniyeti ve arama-kurtarma (SAR),
gibi çok sayıda sektörel sözleşme içerir.
4. Uluslararası Adalet Divanı (UAD) ve Tahkim Kararları
Devletler arası deniz sınırı uyuşmazlıklarında bağlayıcı içtihat oluşturur. Örneğin:
- Nikaragua v. Kolombiya (2012),
- Romanya v. Ukrayna (2009) gibi davalar önemli örneklerdendir.
Deniz Sınırı Uyuşmazlıkları ve Türkiye’nin Tutumu
Türkiye’nin Doğu Akdeniz, Ege Denizi ve Karadeniz gibi alanlarda deniz yetki alanlarına ilişkin çeşitli uluslararası uyuşmazlıkları bulunmaktadır:
- Ege Denizi Sorunları: Karasularının genişliği, hava sahası, kıta sahanlığı, gayri askeri statüdeki adalar.
- Doğu Akdeniz MEB Tartışmaları: Türkiye, Libya ile 2019 yılında yaptığı Deniz Yetki Alanları Sınırlandırma Mutabakat Muhtırası ile BM’ye bildirilen bir MEB sınırı çizmiştir.
- Türkiye, deniz yetki alanlarını adalara dayalı olarak sınırlamanın hakkaniyet ilkesine aykırı olduğunu savunmaktadır.
Uluslararası Deniz Hukukunun Güncel Konuları
- İklim değişikliğinin etkisiyle deniz seviyesinin yükselmesi
- Deniz dibindeki madenlerin çıkarılması (derin deniz madenciliği)
- Deniz canlılarının korunması ve sürdürülebilir balıkçılık
- Enerji kaynaklarının paylaşımı (doğalgaz, petrol)
- Yapay adalar ve deniz üzeri inşaatların hukuki statüsü
Bu makale bilgilendirme amaçlıdır. Deniz hukuku ve uluslararası deniz anlaşmaları gibi karmaşık ve teknik konularda işlem yapmadan önce deniz hukuku ve uluslararası kamu hukuku alanında uzman bir hukukçuya danışılmalıdır.
Anahtar Kelimeler: deniz hukuku, uluslararası deniz anlaşmaları, UNCLOS, BMDHS, münhasır ekonomik bölge, kıta sahanlığı, deniz sınırları, Türkiye deniz yetki alanları, IMO, açık deniz, deniz yetki anlaşmazlıkları.