İlk Kütüphane Ne Zaman, Kimler Tarafından İcat Edildi?

Giriş

Bilgiye erişim, insanlık tarihinin en önemli gelişmelerinden biri olmuştur. Yazının icadıyla birlikte bilgiyi kayıt altına alma ihtiyacı doğmuş ve zamanla ilk kütüphaneler ortaya çıkmıştır. Kütüphaneler, insanlığın bilgi birikimini saklayan, koruyan ve aktaran merkezler olarak kültürel mirasın önemli parçalarından biri hâline gelmiştir. Bu makalede, tarihte bilinen en eski kütüphanelerin kökenleri, gelişimi ve modern dünyaya etkileri ele alınacaktır.

1. Kütüphane Kavramının Doğuşu: İlk Yazılı Belgeler ve Arşivler

Kütüphanelerin ortaya çıkışı, yazının icadıyla doğrudan bağlantılıdır. Yazının M.Ö. 3200’lerde Sümerler tarafından Mezopotamya’da icat edilmesi, bilgilerin kayıt altına alınmasını sağlamış ve böylece ilk yazılı belgeler oluşturulmuştur.

İlk başlarda, bilgiler kil tabletler üzerine çivi yazısı ile yazılmış ve tapınaklarda ya da saraylarda saklanmıştır.
Bu kayıtlar genellikle ticaret, hukuk, vergi kayıtları ve dini metinleri içeriyordu.

Bu tür belgelerin bir arada saklanmasıyla, ilk arşivler ve kütüphane benzeri yapılar ortaya çıkmaya başlamıştır.

2. Dünyanın İlk Kütüphaneleri

2.1. Nippur Kütüphanesi (M.Ö. 2500 – Mezopotamya)

Mezopotamya’daki Sümer şehri Nippur’da yapılan kazılar, tarihte bilinen en eski kütüphane örneklerinden birini ortaya çıkarmıştır. M.Ö. 2500 yıllarına tarihlenen bu koleksiyon, binlerce kil tabletten oluşmaktadır.

İçeriğinde dini metinler, mitolojik hikâyeler, tıbbi bilgiler ve resmi kayıtlar yer almaktadır.
Tabletler, tapınak rahipleri ve devlet görevlileri tarafından saklanmıştır.

Bu kütüphane, yazılı kültürün sistematik olarak saklanmaya başlandığı ilk yerlerden biri olarak kabul edilir.

2.2. Ebla Kütüphanesi (M.Ö. 2350 – Suriye)

Suriye’deki Ebla Krallığı’nda (günümüz Tell Mardikh) yapılan kazılarda M.Ö. 2350 yılına ait yaklaşık 20.000 kil tablet bulunmuştur.

Tabletler Akkadca ve Ebla diliyle yazılmıştır.
Kütüphane, krallık yönetimi için diplomatik belgeler ve ticaret kayıtları içermektedir.
Çeşitli konularda edebi ve bilimsel metinler de bulunmaktadır.

Bu kütüphane, Mezopotamya dışındaki en eski kütüphane örneklerinden biri olarak kabul edilir.

2.3. Asurbanipal Kütüphanesi (M.Ö. 7. yüzyıl – Asur, Ninova)

Tarihte bilinen en büyük ve sistemli kütüphane, Asur Kralı Asurbanipal (M.Ö. 668-627) tarafından Ninova’da kurulmuştur.

M.Ö. 7. yüzyılda inşa edilen bu kütüphane, Mezopotamya’nın en gelişmiş yazılı kaynak koleksiyonlarından birine sahipti.
12.000’den fazla kil tablet, burada korunmuştur.
En önemli eserlerden biri Gılgamış Destanı’nın en eski kopyalarından biridir.
Astronomi, tıp, hukuk, büyücülük ve tarih gibi çok çeşitli konularda belgeler barındırmıştır.

Asurbanipal Kütüphanesi, modern kütüphane kavramına en yakın yapı olarak kabul edilir. Kral Asurbanipal, yalnızca krallık kayıtlarını saklamakla kalmamış, farklı kültürlerden edebi ve bilimsel eserleri de toplatmıştır.

2.4. Mısır’daki Kütüphaneler: Pr-House (M.Ö. 2000 – Antik Mısır)

Antik Mısır’da yazılı belgeler genellikle papirüs ruloları üzerine yazılmıştır ve tapınaklarda saklanmıştır.

M.Ö. 2000’lerde, “Pr-House” adı verilen arşivler önemli bilgileri muhafaza ediyordu.
Bu kütüphaneler, tıbbi, dini ve hukuki belgeleri içeriyordu.

Mısır’daki en ünlü kütüphane ise İskenderiye Kütüphanesi’dir (M.Ö. 3. yüzyıl).

3. İskenderiye Kütüphanesi: Antik Dünyanın Bilgi Merkezi

3.1. Kuruluşu ve Gelişimi

İskenderiye Kütüphanesi, M.Ö. 3. yüzyılda Büyük İskender’in haleflerinden olan Mısır Kralı Ptolemaios I (M.Ö. 367-283) tarafından kurulmuştur.

Kütüphane, dönemin en büyük bilgi merkezi hâline gelmiştir.
500.000’den fazla papirüs rulosu içerdiği tahmin edilmektedir.
Antik Yunan, Mısır, Mezopotamya, Hindistan ve Pers bilgilerini bir araya getirmiştir.
Büyük filozoflar ve bilim insanları burada çalışmıştır (Arşimet, Öklid, Hipokrat gibi).

3.2. Yıkımı ve Kayboluşu

İskenderiye Kütüphanesi’nin yıkılışı konusunda farklı teoriler vardır:

M.Ö. 48’de Sezar’ın İskenderiye’yi kuşatması sırasında zarar gördüğü düşünülmektedir.
4. yüzyılda Roma İmparatoru Theodosius’un Hristiyanlık reformları sırasında kapatıldığı iddia edilir.
7. yüzyılda Müslüman ordularının Mısır’ı fethetmesiyle tamamen yok edildiği öne sürülmektedir.

Bu büyük bilgi merkezi, insanlık tarihindeki en büyük kayıplardan biri olmuştur.

4. Orta Çağ ve Modern Kütüphaneler

4.1. Orta Çağda Kütüphaneler (500-1500)

Avrupa’da manastırlar, dini metinleri korumak için küçük kütüphaneler oluşturmuştur.
İslam dünyasında ise Bağdat’taki Beytü’l-Hikme (Bilgelik Evi, M.S. 8. yüzyıl) büyük bir bilim merkezi olmuştur.

4.2. Modern Kütüphanelerin Doğuşu (1600-1900)

1602’de Oxford Üniversitesi Bodleian Kütüphanesi açılmıştır.
1753’te British Library kurulmuştur.
19. yüzyılda kamu kütüphaneleri halkın erişimine açılmıştır.

Sonuç

İlk kütüphaneler, M.Ö. 2500’den itibaren Mezopotamya’da ortaya çıkmış ve zamanla daha gelişmiş yapılara dönüşmüştür. Asurbanipal Kütüphanesi ve İskenderiye Kütüphanesi, insanlık tarihindeki en büyük bilgi merkezlerinden olmuştur. Orta Çağ ve Rönesans ile birlikte modern kütüphaneler gelişmiş ve günümüzde milyonlarca kitabın bulunduğu dijital kütüphaneler ortaya çıkmıştır.

Kütüphaneler, insanlığın bilgi birikimini koruyan ve aktaran en değerli hazinelerden biri olmaya devam etmektedir.