İş Kanunu’nda Engelli Çalışan Hakları ve Koruma

Engelli bireylerin iş hayatına eşit şartlarda katılımı, hem bir insan hakları meselesi hem de toplumsal kapsayıcılığın gereğidir. Türkiye’de engelli çalışanlara yönelik haklar; başta 4857 sayılı İş Kanunu, 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu, 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, ILO Sözleşmeleri ve Anayasa hükümleri çerçevesinde düzenlenmiştir. Bu düzenlemeler, hem kamu hem özel sektörde engelli bireylerin korunmasını ve istihdamda yer almalarını güvence altına alır.

Bu kapsamlı makalede, iş kanunu çerçevesinde engelli çalışanların hakları, istihdam zorunluluğu, ayrımcılık yasağı, çalışma koşulları, iş sağlığı ve güvenliği önlemleri detaylı biçimde ele alınacaktır.

Engelli Bireylerin Tanımı

5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun’a göre engelli birey; doğuştan ya da sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmiş olan ve bu durumunu sağlık kurulu raporuyla belgeleyen kişidir.

Engelli olarak kabul edilebilmek için %40 ve üzeri engel oranı gerekmektedir.

Engelli Bireylerin İşe Alımı ve İstihdam Zorunluluğu

Özel Sektör Açısından

• 50 ve üzeri çalışanı olan özel sektör işyerleri, en az %3 oranında engelli birey çalıştırmakla yükümlüdür (İŞKUR Kanunu m.30).
• Engelli çalıştırma yükümlülüğü sadece devamlı işlerde geçerlidir.
• Bu kapsamda istihdam edilecek engelli işçiler, Türkiye İş Kurumu (İŞKUR) aracılığıyla işe alınmak zorundadır.
• Yükümlülüğe uymayan işverenler hakkında idari para cezası uygulanır.

Kamu Kurumları Açısından

• Kamu kurum ve kuruluşları, %4 oranında engelli memur çalıştırmak zorundadır.
• Engelli memur atamaları, merkezi sınav sistemi olan EKPSS (Engelli Kamu Personeli Seçme Sınavı) ile yapılmaktadır.

Engelli Çalışanların Hakları

1. Ayrımcılık Yasağı ve Eşit Davranma İlkesi

• İş Kanunu m.5 kapsamında işveren, engelli çalışanlara karşı doğrudan veya dolaylı ayrımcılık yapamaz.
• Engelli bir çalışana, engelli olduğu için farklı muamele yapılması, eşit işe eşit ücret ilkesinin ihlali sayılır.

2. Uygun İş Koşulları ve Pozisyonlar

• Engelli çalışanların görev yerleri ve iş tanımları, engellilik durumuna uygun olacak şekilde düzenlenmelidir.
• İşveren, engelli çalışanın sağlığını olumsuz etkileyecek görevler vermemeli ve uygun ergonomik koşulları sağlamalıdır.

3. İşe Alımda ve Çalışma Süresinde Kolaylıklar

• Engelli bireyler işe alım süreçlerinde, fiziksel erişim ve iletişim yönünden uygun şartlarla desteklenmelidir.
• Gerektiğinde part-time çalışma, esnek mesai, uzaktan çalışma gibi alternatif modeller önerilmelidir.
• Engelli çalışanların mesai dışı çağrılması, fazla mesaiye zorlanması iş sağlığı açısından sınırlamalara tabidir.

4. İş Sağlığı ve Güvenliği

• İşveren, engelli çalışanların özelliklerini dikkate alarak, özel iş güvenliği tedbirleri almakla yükümlüdür (6331 sayılı Kanun).
• Tehlikeli ve çok tehlikeli işlerde çalışmaları, engellilik durumuna göre yasaklanabilir.
• Risk değerlendirmelerinde, engellilerin iş kazalarına karşı daha hassas olduğu dikkate alınmalıdır.

5. Eğitim, Rehberlik ve Uyum Süreci

• Engelli çalışanlara işe girişte ve periyodik olarak işbaşı eğitimi ve oryantasyon sağlanmalıdır.
• Kurum içi kariyer planlamalarında engelli bireylerin gelişimi desteklenmelidir.
• İşyerinde engelli bireylere yönelik psikososyal destek ve rehberlik hizmeti önerilir.

6. İşten Çıkarma Güvencesi

• Engelli bir çalışanın yalnızca engelli olduğu gerekçesiyle işten çıkarılması haksız fesih sayılır.
• Bu tür fesihlerde çalışan, işe iade davası açma hakkına sahiptir.
• Ayrıca, ayrımcılık tazminatı ve kötü niyet tazminatı talepleri de mümkündür.

Engelli İstihdamına Sağlanan Teşvikler

• Engelli istihdam eden işverenlere, prim desteği, vergi indirimi ve sigorta teşviki gibi avantajlar sunulmaktadır.
• 1 yıldan fazla süreyle çalıştırılan engelli işçiler için sigorta primlerinin %100’ü Hazine tarafından karşılanabilir (İŞKUR teşvikleri).
• İşverenler, engelli çalışanlara yönelik işyerinde düzenleme ve uyarlama yapmaları halinde KOSGEB ve AB destekleri alabilir.

Engelli Çalışanlar İçin İşyerinde Uyum ve Erişilebilirlik

• İşyerleri, engelli bireyler için engelsiz giriş-çıkış, asansör, uygun tuvalet, tekerlekli sandalye rampası, sesli ve görsel uyarı sistemleri gibi düzenlemeleri sağlamak zorundadır.
• İş ortamının fiziksel erişilebilirlik standartlarına uygunluğu hem etik hem yasal bir zorunluluktur.

Özetle

İş Kanunu çerçevesinde engelli bireylerin çalışma hayatına eşit, onurlu ve güvenli biçimde katılımı anayasal ve yasal bir teminattır. İstihdam zorunluluğundan ayrımcılık yasağına, iş güvenliğinden çalışma koşullarının uyarlanmasına kadar birçok başlık altında engelli çalışanlar korunmaktadır. Bu hakların ihlali durumunda yargı yolları açıktır. Sürdürülebilir ve insan odaklı bir çalışma ortamı, ancak engellilerin tam katılımıyla mümkün olacaktır.

Anahtar Kelimeler: engelli çalışan hakları, iş kanunu, engelli istihdamı, ayrımcılık yasağı, iş güvenliği, erişilebilirlik, İŞKUR, engelli teşvikleri, EKPSS, uygun iş koşulları