Uluslararası Hukukta İnsan Hakları ve Savaş Mahkemeleri

Uluslararası hukuk sisteminde insan hakları ve savaş suçları arasındaki ilişki, bireylerin silahlı çatışma ortamlarında dahi korunmasını sağlayan temel yapı taşlarından biridir. İnsan hakları rejimi, barış zamanında bireylerin devletlere karşı haklarını güvence altına alırken; savaş mahkemeleri, bu hakların silahlı çatışmalarda ihlali durumunda bireysel sorumluluğun hukuki olarak takip edilmesini sağlar. Bu çerçevede, insan haklarının korunması ile uluslararası ceza yargılamaları arasında organik bir bağ bulunur.

İnsan Haklarının Uluslararası Korunması

Temel Belgeler

• 1948 İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi
• 1966 BM Medeni ve Siyasal Haklar Sözleşmesi
• 1966 BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi
• Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (1950)
• Amerika İnsan Hakları Sözleşmesi (1969)
• Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı (1981)

Bu belgelerle oluşturulan sistem, devletlerin barış ve savaş dönemlerinde bireylerin yaşam hakkı, işkence yasağı, adil yargılanma hakkı, kişi özgürlüğü ve güvenliği gibi temel haklarını koruma yükümlülüğünü ortaya koyar.

Silahlı Çatışmalarda İnsan Hakları ve Uluslararası İnsancıl Hukuk

Silahlı çatışma durumlarında, insan haklarına paralel olarak uluslararası insancıl hukuk (savaş hukuku) devreye girer. Cenevre Sözleşmeleri ve protokolleri, savaş zamanında sivillerin, esirlerin ve yaralıların korunmasını düzenler.

İnsan hakları hukuku ile insancıl hukuk arasında temel fark:

• İnsan hakları hukuku her zaman geçerlidir.
• İnsancıl hukuk yalnızca silahlı çatışmalarda uygulanır.

Ancak bu iki rejim, çatışma ortamlarında birlikte işler ve bireylerin zarar görmesini asgariye indirmeyi hedefler.

Savaş Mahkemeleri ve İşlevleri

1. Nürnberg ve Tokyo Mahkemeleri

II. Dünya Savaşı sonrası kurulan bu mahkemelerle ilk kez devlet başkanları ve yüksek rütbeli askerî yetkililer savaş suçları, insanlığa karşı suçlar ve saldırı suçu kapsamında yargılanmıştır.

2. Ad Hoc Ceza Mahkemeleri

Birleşmiş Milletler tarafından kurulmuş geçici mahkemelerdir:

• Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi (ICTY): Etnik temizlik, tecavüz ve soykırım suçlarını yargılamıştır.
• Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi (ICTR): 1994 soykırımı kapsamında bireyleri cezalandırmıştır.

3. Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM)

1998 Roma Statüsü ile kurulan UCM, kalıcı ve evrensel bir ceza mahkemesidir. Görev alanına giren suçlar:

• Soykırım
• İnsanlığa karşı suçlar
• Savaş suçları
• Saldırı suçu

UCM, yalnızca üye devletler ya da Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi tarafından yetkilendirildiğinde soruşturma başlatabilir. UCM, bireyleri yargılar; devletleri ya da örgütleri değil.

İnsan Hakları Mahkemeleri

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM)

Avrupa Konseyi’ne üye ülkelerin taraf olduğu AİHS kapsamında, bireylerin devletlere karşı doğrudan başvuru yapabildiği etkili bir yargı merciidir.

• İşkence yasağı (Madde 3)
• Yaşam hakkı (Madde 2)
• Adil yargılanma hakkı (Madde 6)
• Etkili başvuru hakkı (Madde 13)

Silahlı çatışma durumlarında devletlerin kolluk güçlerinin orantısız güç kullanımı, sivil ölümleri ve gözaltı süreçleri bu mahkemenin denetimine tabidir.

İnsan Hakları İhlallerinde Savaş Mahkemelerinin Rolü

Silahlı çatışma dönemlerinde yapılan yaygın ihlallerin sorumluları, savaş mahkemelerinde bireysel olarak yargılanabilir. Aşağıdaki durumlar bu kapsamda değerlendirilir:

• Sivil halkın toplu katliamı
• Tecavüz ve cinsel köleleştirme
• İşkence ve insanlık dışı muamele
• Zorla göç ettirme ve etnik temizlik
• Çocuk asker kullanımı

Bu ihlaller, hem insan hakları belgelerine hem de savaş hukukuna aykırılık teşkil eder.

Türkiye ve Uluslararası Yargı Mekanizmaları

• Türkiye, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne taraftır ve AİHM kararlarına uymayı taahhüt etmiştir.
• Roma Statüsü’ne imza atmış, ancak iç hukuka dahil etmediği için UCM’ye taraf değildir.
• Türk Ceza Kanunu’nda uluslararası suçlara ilişkin düzenlemeler mevcuttur (TCK m. 76–78).

Uygulamadaki Zorluklar

• Siyasi müdahaleler ve büyük devletlerin çekimserliği
• UCM’nin yetki alanının sınırlılığı
• Delil toplamada zorluklar
• Tanıkların korunması sorunu

Bu makale bilgilendirme amaçlıdır. Uluslararası insan hakları ihlalleri ve savaş suçları ile ilgili durumlarda mutlaka uluslararası hukuk alanında uzman bir hukukçuya başvurulmalıdır.

Anahtar Kelimeler: uluslararası insan hakları hukuku, savaş suçları, AİHM, UCM, insancıl hukuk, silahlı çatışmalar, Roma Statüsü, Nürnberg Mahkemesi, ICTY, ICTR.