Uluslararası İnsan Hakları Mahkemeleri ve Kararları

Uluslararası insan hakları mahkemeleri, bireylerin devletler karşısında temel haklarını koruma altına alan en üst düzey yargı organlarıdır. Bu mahkemeler, devletlerin insan haklarına saygı gösterme yükümlülüklerini yerine getirip getirmediğini denetler ve başvurular sonucunda bağlayıcı kararlar verir. 20. yüzyılın ortalarından itibaren kurulan bu yapılar, evrensel insan hakları standartlarının somut davalar aracılığıyla içtihata dönüşmesini sağlamıştır.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM)

Kuruluş ve Yapı

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, 1959 yılında, 1950 tarihli Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi çerçevesinde kurulmuştur. Merkezi Fransa’nın Strasbourg kentindedir. Avrupa Konseyi’ne üye 46 ülkenin vatandaşları tarafından bireysel başvuru yapılabilir.

Görev ve Yetki

AİHM, devletlerin sözleşme ile güvence altına alınan hakları ihlal edip etmediğini değerlendirir. Mahkeme, şu başlıklarda kararlar verir:

• Adil yargılanma hakkı (Madde 6)
• Yaşam hakkı (Madde 2)
• İşkence yasağı (Madde 3)
• İfade özgürlüğü (Madde 10)
• Özel hayatın gizliliği (Madde 8)
• Din ve vicdan özgürlüğü (Madde 9)

Önemli Kararlar

• Loizidou v. Türkiye (1996): Türkiye’nin Kuzey Kıbrıs’taki fiili kontrolü nedeniyle insan hakları ihlallerinden sorumlu tutulması.
• Selmouni v. Fransa (1999): Gözaltı sürecinde yapılan kötü muamelenin işkence olarak tanımlanması.
• Ahmet Yıldırım v. Türkiye (2012): İnternete erişim özgürlüğü bağlamında Türkiye’deki site yasaklamalarının ifade özgürlüğünü ihlal ettiği kararı.

Amerika İnsan Hakları Mahkemesi

Kuruluş ve Yargı Yetkisi

Inter-American Court of Human Rights, 1979 yılında Amerikan Devletleri Örgütü bünyesinde kurulmuştur. Temeli, 1969 tarihli Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi‘ne dayanır. Karargâhı San José, Kosta Rika’dadır.

Yalnızca sözleşmeyi kabul eden ve mahkemenin yetkisini tanıyan ülkeler aleyhine başvuru yapılabilir. Mahkeme bireysel başvurular yerine Inter-American İnsan Hakları Komisyonu’nun sevk ettiği davaları görür.

Önemli İçtihatlar

• Barrios Altos v. Peru (2001): Devletin iç savaş döneminde işlediği suçlar için genel af ilan etmesinin uluslararası hukuka aykırı olduğuna hükmedilmiştir.
• González ve Diğerleri v. Meksika (2009): Kadın cinayetlerinin etkili soruşturulmaması nedeniyle Meksika’nın kadınlara karşı ayrımcılık yaptığına karar verilmiştir.

Afrika İnsan ve Halkların Hakları Mahkemesi

Temel Yapı

2004 yılında faaliyetlerine başlayan Afrika İnsan ve Halkların Hakları Mahkemesi, 1981 Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı kapsamında kurulmuştur. Merkezi Tanzanya’nın Arusha kentindedir.

Mahkemeye bireyler, STK’lar ve Afrika Komisyonu başvuru yapabilir. Ancak bireysel başvuru için ilgili ülkenin buna rıza göstermesi gerekir.

Öne Çıkan Kararlar

• Tanganyika Law Society v. Tanzanya (2013): Seçme ve seçilme hakkına getirilen kısıtlamalar Anayasa’ya aykırı bulunmuştur.
• Zongo v. Burkina Faso (2014): Gazeteci Norbert Zongo’nun öldürülmesine ilişkin etkisiz soruşturma nedeniyle Burkina Faso’nun sorumlu olduğu hükme bağlanmıştır.

Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi

Yapı ve İşleyiş

BM Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi’ne (ICCPR) taraf olan ülkeler hakkında bireysel başvuru yapılabilen yarı-yargısal bir organdır. Mahkeme değil, bağımsız uzmanlardan oluşan bir komitedir. Ancak verdiği kararlar devletler üzerinde ciddi diplomatik baskı yaratır.

İçtihatlardan Örnekler

• Toonen v. Avustralya (1994): Eşcinsel ilişkilerin yasaklanmasının özel hayatın ihlali olduğu kararı alınmıştır.
• Waldman v. Kanada (1999): Eğitimde din temelli ayrımcılık yasağına ilişkin önemli bir karar verilmiştir.

Uluslararası İnsan Hakları Kararlarının Bağlayıcılığı ve Uygulanması

Bu mahkemelerin verdiği kararlar taraf devletler açısından hukuken bağlayıcıdır. Ancak uygulama, devletin iç hukuk sistemine ve siyasi iradesine bağlı olarak değişebilir. Avrupa Konseyi, kararların uygulanmasını izlemek için Bakanlar Komitesi üzerinden takip mekanizması kurmuştur.

Zorluklar

• Siyasi irade eksikliği
• Mahkemelerin kararlarını iç hukuka entegre etmeme
• Bazı ülkelerin yargı yetkisini tanımaktan vazgeçmesi (ör. Tanzanya)

Türkiye’nin Mahkemelerle İlişkisi

Türkiye, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne bireysel başvuru hakkı tanımış ve birçok davada mahkeme kararlarına uymuştur. Ancak son yıllarda ifade özgürlüğü, tutukluluk süresi ve adil yargılanma hakkı konularında AİHM kararlarıyla çatışan uygulamalar görülmektedir.

Bu makale bilgilendirme amaçlıdır. Uluslararası insan hakları hukuku ve mahkemeleriyle ilgili süreçlerde uluslararası hukuk veya insan hakları alanında uzman bir hukukçuya danışmanız önemlidir.

Anahtar Kelimeler: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Inter-American Court, Afrika İnsan Hakları Mahkemesi, AİHM kararları, bireysel başvuru, insan hakları içtihatları, Türkiye ve AİHM.