Zeka Geriliği (Zihinsel Engellilik)
Zeka geriliği, bireylerin zihinsel gelişimlerinin, yaşıtlarına göre önemli ölçüde geride kalması durumudur. Zeka geriliği, bilişsel, sosyal ve pratik becerilerde yaşanan eksiklikleri içerir ve genellikle doğuştan ya da erken çocukluk döneminde gelişen bir durumdur. Zeka geriliği olan bireyler, öğrenme, iletişim kurma, günlük yaşam aktivitelerini yerine getirme gibi birçok alanda zorluklarla karşılaşabilirler.
Zeka geriliği, yalnızca düşük IQ (zeka katsayısı) ile tanımlanmaz; aynı zamanda kişisel, sosyal ve uyum becerilerinde de zorluklar yaşanır. Zeka geriliği tanısı, genellikle bir psikolog, psikiyatrist ya da nörolog tarafından yapılan çeşitli testler ve gözlemler sonucunda konur.
Zeka Geriliğinin Tanımı ve Kriterleri
Zeka geriliği, üç ana kriterle tanımlanır:
- Düşük IQ Seviyesi: Zeka geriliği olan bireylerin zeka katsayısı (IQ) genellikle 70’in altındadır. Normal IQ aralığı genellikle 85 ile 115 arasındadır. Zeka geriliği, IQ testlerinde elde edilen skorla belirlenir.
- Uyum Becerilerindeki Zorluklar: Zeka geriliği olan bireyler, sosyal, akademik ve günlük yaşam becerilerini öğrenme konusunda zorluklar yaşar. Uyum becerileri, bireylerin çevreleriyle etkileşimde bulunma, iş ve yaşam becerilerini edinme ve toplumsal kurallara uyma yeteneğidir.
- Erken Başlangıç: Zeka geriliği, genellikle çocukluk döneminde ya da ergenlik öncesi dönemde başlar. Bu durum, doğuştan ya da bir sağlık problemi nedeniyle erken yaşlarda gelişebilir.
Zeka Geriliğinin Dereceleri
Zeka geriliği, IQ seviyelerine göre farklı derecelerde sınıflandırılabilir. Bu dereceler, bireyin günlük yaşam aktivitelerindeki bağımsızlık seviyesini ve genel becerilerini yansıtır.
- Hafif Zeka Geriliği:
- IQ aralığı: 50-70
- Hafif zeka geriliği olan bireyler, genellikle okuma, yazma ve temel matematik gibi temel becerileri öğrenebilirler. Ancak daha karmaşık becerilerde zorluk yaşayabilirler.
- Sosyal ve pratik becerilerde, bazen bağımsız yaşayabilirler ama bazen de dışarıdan yardım alması gerekebilir.
- Bu bireyler, genellikle yetişkinlikte bağımsız yaşamayı öğrenebilirler, ancak bazı mesleklerde çalışmaya uygun olmayabilirler.
- Orta Zeka Geriliği:
- IQ aralığı: 35-50
- Orta zeka geriliği olan bireyler, temel yaşam becerilerini öğrenebilirler ancak daha az bağımsızdırlar.
- Okuma yazma öğrenebilirler, ancak karmaşık matematiksel ve akademik becerilerde zorlanırlar.
- Sosyal becerilerde ve kişisel bakımda yardımcı olmaları gerekebilir ve günlük aktiviteleri yönetmeleri için destek alabilirler.
- Ağır Zeka Geriliği:
- IQ aralığı: 20-35
- Ağır zeka geriliği olan bireyler, sınırlı dil becerilerine ve çok az bağımsızlık seviyesine sahip olabilirler.
- Kendi başlarına temel yaşam becerilerini öğrenmeleri genellikle zor olabilir ve sürekli yardıma ihtiyaç duyarlar.
- Günlük aktiviteleri gerçekleştirmede büyük bir desteğe ihtiyaçları vardır.
- Çok Ağır Zeka Geriliği:
- IQ aralığı: 20’nin altında
- Çok ağır zeka geriliği olan bireyler, fiziksel ve zihinsel gelişimlerinde büyük kısıtlamalar yaşar.
- Genellikle temel yaşam becerilerini öğrenme konusunda çok fazla zorluk çekerler.
- Sürekli bakım ve destek gereksinimleri vardır ve bağımsız bir yaşam sürmeleri zordur.
Zeka Geriliğinin Nedenleri
Zeka geriliğinin birçok farklı nedeni olabilir. Bu nedenler, genetik faktörlerden çevresel etkilere kadar geniş bir yelpazeye yayılabilir. Zeka geriliği şu başlıca sebeplerle ortaya çıkabilir:
- Genetik Faktörler:
- Down Sendromu: Down sendromu, kromozomal bir bozukluktur ve zeka geriliğine yol açabilir. Down sendromu olan bireylerin genellikle orta dereceden hafif dereceli zeka geriliği vardır.
- Fragile X Sendromu: Bu genetik bozukluk, erkeklerde daha belirgin olabilir ve zeka geriliğine yol açar. Hem erkekler hem de kadınlar etkilenebilir, ancak erkeklerde daha şiddetli olabilir.
- Fenilketonüri (PKU): Genetik bir bozukluktur ve tedavi edilmediğinde zeka geriliği gelişebilir. PKU, fenilalanin adı verilen bir amino asidin vücutta birikmesiyle ilişkilidir.
- Beyin Zedelenmeleri ve Doğum Sırasında Yaşanan Sorunlar:
- Doğumda Hipoksi (oksijen eksikliği): Beyin gelişimi sırasında oksijen eksikliği yaşanması, zeka geriliğine yol açabilir.
- Travmatik Beyin Yaralanmaları: Beyin hasarı, özellikle erken yaşlarda, zihinsel işlevlerin gelişmesini engelleyebilir.
- Enfeksiyonlar: Beyin iltihaplanmalarına ve enfeksiyonlara (örneğin menenjit) bağlı olarak zeka geriliği gelişebilir.
- Çevresel Faktörler:
- Anne Karnındaki Zararlar: Anne adayının alkol kullanımı, uyuşturucu madde kullanımı veya kötü beslenme, bebeğin zihinsel gelişimini olumsuz etkileyebilir.
- Düşük Doğum Ağırlığı: Erken doğan bebeklerde ve düşük doğum ağırlığına sahip bebeklerde, zeka gelişimi daha fazla engellenebilir.
- Başarısız Eğitim ve Yetersiz Beslenme: Çocukların erken yaşlarda sağlıklı bir gelişim için yeterli eğitim ve beslenme almamaları da zeka geriliğine neden olabilir.
- Çevresel Toksinler:
- Kurşun Zehirlenmesi: Çevresel kurşun birikintileri, özellikle çocuklarda zihinsel gelişimi engelleyebilir.
- Uyuşturucu ve Alkol Kullanımı: Hamilelik sırasında alkol ve uyuşturucu kullanımı, beyin gelişimini bozabilir ve zeka geriliğine yol açabilir.
Zeka Geriliğinin Belirtileri
Zeka geriliği olan bireylerin belirtileri genellikle yaşamın erken dönemlerinde fark edilir. Aşağıdaki belirtiler, bir çocuğun veya bireyin zeka geriliği yaşadığını gösterebilir:
- Bilişsel Gecikmeler: Dil gelişimi, motor beceriler ve öğrenme yeteneği genellikle yaşıtlarına göre daha yavaş gelişir.
- Zihinsel Yetilerde Geri Kalma: Okuma, yazma, matematiksel işlem yapma ve problem çözme gibi becerilerde zorluk yaşanır.
- Sosyal Zorluklar: Zeka geriliği olan bireyler, başkalarıyla etkileşim kurmak ve toplumsal kurallara uyum sağlamakta zorluk çekebilirler.
- Bağımsızlık Sorunları: Kişisel bakım, günlük yaşam aktivitelerini yerine getirme ve iş gücü gibi alanlarda bağımsızlık eksikliği görülebilir.
Zeka Geriliği Olan Bireylerin Eğitim ve Destek İhtiyaçları
Zeka geriliği olan bireylerin, özel eğitim ve destek hizmetlerinden yararlanması gerekmektedir. Eğitim ve terapi, bireyin zihinsel, sosyal ve duygusal gelişimini desteklemeye yönelik olmalıdır.
- Özel Eğitim Programları: Zeka geriliği olan bireyler için özel eğitim sınıfları, daha küçük gruplarla yapılan öğrenme ortamları sunar. Bu sınıflar, kişiye özel öğretim teknikleriyle desteklenir.
- Davranışsal Terapi: Davranışsal terapiler, bireylerin uygun sosyal davranışları öğrenmelerine ve olumsuz davranışları değiştirmelerine yardımcı olabilir.
- Mesleki Terapi ve Beceri Geliştirme: Zeka geriliği olan bireyler, günlük yaşam becerileri ve mesleki becerilerde eğitim alarak daha bağımsız bir yaşam sürebilirler.
- Aile Destek Programları: Ailelere yönelik rehberlik ve destek, bireylerin evde daha sağlıklı bir yaşam sürmelerini sağlayabilir.
Zeka geriliği, bireylerin bilişsel ve sosyal gelişimlerinde zorluklar yaşadığı bir durumdur. Genetik, çevresel, sağlık ve gelişimsel faktörlerden kaynaklanabilir. Bu durum, bireylerin hayatlarını olumsuz yönde etkileyebilir, ancak uygun eğitim, terapi ve destekle bireyler daha bağımsız bir yaşam sürebilir. Zeka geriliği olan bireylerin ve ailelerinin, profesyonel destek alarak doğru yönlendirme ile yaşam kalitelerini artırmaları mümkündür.